ساماني پزيشكيي خؤمالَي لة كوردةواريدا

زنجيرة وتاريَك لةبارةي

ريَورَةسمةكاني ولآتي كوردةواري

دوكتؤر سؤران كوردستاني


كورتةوتاري يازدةهةم

 ساماني طولَ و طياي دةرماني

(ثزيشكيي خؤمالَي لة كوردستاندا)

    خاكي ولآتي كوردةواري ثيَكهاتووة لة ثيَدةشتةكان و داويَنةي كويَستانةكاني ئةم سةرزةوية و لة بةفراوةكاني بةهاري تيَراو ئةكريَ و خؤلَيَكي زؤر ثرَ‌ثيت و بةرةكةتة. ئاوهةواي ئةم ولآتة زةنويَر و سارد و كويَستاني‌ية و بة هؤي فراوانيي ئاو ـ بة شيَوةي بةفراو و باران ـ ثؤششيَكي طيايي‌ي زور بذويَن و ضرَ و دةولَةمةندي ليَ‌ية؛ هةر بؤيةش لة بةهاران و هاويناندا، زؤر ثرَثيت و سةرسةوزة و بة لةوةرَي ضرَوثرَ داثؤشراوة.

    هةروةها، دةر و دةشتي ئةم ولآتة بة سةدان جؤرة طولَ و طياي خؤرَسكي خؤراكي و دةرماني رازاوةتةوة  كة بة سامانيَكي بي‌َسنوور و ثرَبايةخي نةتةوايةتي ديَتة ذمار و لة بةهاراندا ديمةنيَكي يةكجار جوان و دلَنشين ئةبةخشيَ بةم سةرزةوي‌ية. جا ئةم سامانة بةنرخة بريتي‌ية لة سةدان ضةشنة طياي شةفابةخش و دةرماني و خؤراكي كة هةر لة ديَرينة رؤذطارانةوة، سةرنجي ثيَشيناني ئيَمةي بةرو خؤي راكيَشاوة و ئيتر زاناياني شار و ديَ ناسيويانة و سووديان ليَ وةرطرتووة و كردوويانةتة دةرماني دةيان جؤرة نةخؤشيي تةن و ئازاري رؤحي و رةواني.

    ثيَشيناني كوردمان بة دريَذايي‌ي رؤذطاراني رابوردوو، لةبارةي طولَ و طياي خؤرَسكي دةرمانيي داويَنةكان و ثيَدةشتةكان و كويَستانةكاني ولآتةوة، كؤماييَك لة تةجرةبة و زانياريي ثرَبةهرةيان ثيَك هيَناوة كة ئةمرَؤكة بة (ثزيشكيي خؤمالَي) يا (تيببي سوننةتي) لة قةلَةم ئةدريَ و بةردةواميش سوودي ليَ وةرطيراوة؛ تةنانةت ئيَستاش ئةبينين لةو تةجرةبة و زانياريطةلة كةلَك وةر دةطرن.

    ثؤششي طيايي‌ي ولآتي كوردةواري كؤماييَكي دةولَةمةندة و ثيَكهاتووة لة مةرتةع يا لةوةرَطة، وةهةروةها طياطةلي خؤراكي و طياكاني دةرماني. مةجمووعةي طيادةرماني‌يةكاني ئةم كؤماية، طةليَ راستة و تيرة و جؤري طيايي دادةطريَ كة لةمانة، بةشيَكيان هةر كةم‌ويَنة و نايابة. بةشيَكي ديكةشيان سادراتي و طرانبايي‌ و شاياني كؤ كردنةوة‌ية.

    بةناوبانطترين و بةنرخترين كؤماي طيادةرماني‌يةكاني ولآتي كوردةواري كة سةرضاوة‌ييَكي ئابووري‌ية بؤ ئةم ولآتة، بريتي‌ية لة:

    بابوونة، بةيبوون، ثوونطة، نةعنا، وةنؤشة، طولآلَة سوورة (خاشخاشكة)، طولَة هيَرؤ، بيَذان، ميَمووك، طؤزروان (طولَ طاوزوان)، شاتة‌رَة، رازيانة، ركيَشة، رةزلَة، تاولَة، طولَة زةرد، طولَة باخ، شيوةران (خاكشي)، جاترة، ثيازة خووطانة، و .. هةروةها بةرهةمةكاني دارةوةن و داربةرَوو.

    لة ناو كؤماي طيادةرماني‌ية‌كاندا، هةر طياييَك ضةن تايبةتمةنديي دةرمانيي هةية و بة ضةن جؤر لة كار ئةكريَ و بة ضةن شيَوة ئةكريَ بة دةرمان. هيَنديَكيان بة شيَوةي (دةمكراو) بة كار ئةبريَ. هةنديَكي‌تريان شيرة و (عوسارة)ي ليَ ئةطيرريَ. بةعزيَكيشيان ئارةقةي ليَ ئةكيَشريَ و ئةكريَ بة (عةرةقييات). جاري واش   هةية طياكة ئةهارَنةوة و ئاردةكةي ئةكةن بة دةرمان. زؤر جاريش تؤوي طياكة دةرمانة و يا راستةوخؤ وةكوو دةرمانيَك بة كار ئةبريَ، يان شيرةكةي و رؤنةكةي ئةكريَ بة دةرمان.

    لة ناو كؤماي طياكاني ولآتي كوردةواريدا، زؤر طياي وا هةية كة لة مةسرةفي سةنعة‌تيشدا رميَني هةية؛ بؤ نموونة لة دةرمانسازي و ضةرمسازي و رةنطرَةزي و دارتاشي و ريَزةكاري و سةححافي و ضةن ثيشة‌سازيي ديكةدا بة كار ديَ. ديارة ناسين و كةلَك وةرطرتن لةم سامانة خواثيَداوة، ئةبيَتة هؤي ثيَش خستني باري ئابووريي ولآتي كوردةواري ..

    لة ولآتي كوردةواريدا، هةر لة كؤنةوة تاكوو ئيَستا، لة هةر مةلَبةند و ناوضة و شار و طونديَكا طةليَ حةكيم و حةكيمة و ثياو و ذني بة تةجرةبة و بة ئةزموون ذياون كة هةر يةكة لة رشتةي خؤيدا، دةستيَكي بالآي هةبووة و بة سوود وةرطرتن لة تةجرةبةي ثيَشينان و هةروةها ئةمووزنةكان و تاقي‌كردنةوةكاني خؤي، لة ريَي بة كار هيَناني داودةرماني خؤمالَي‌يةوة لة خزمةتي خةلَكدا بووة.

    ئيَستاش لة رؤذطاري ئيَمةدا، ئةم ضةشنة كةسانة هةر هةن و زؤرتر لة طوندةكان و بة‌تايبةت لة ديَيةكاني سةرسنوور و دوورةدةستدا، خةريكي كاروباري طيادةرمانين.

    جا لةسةر دام و دةزطاكاني ميري لة كوردستاندا فةرزة كة ئةم ضةشنة زانياريطةلة بثاريَزن و كاري ئةم حةكيمانةش بخةنة ذيَر ضاوةديَري؛ هةتا وةكوو ثزيشكيي خؤمالَيش بضيَتة ضوارضيَوةييَكي دةستووري و ياساييَكي دابين كراوي طشتي.

    حةكيمة بةناوبانطةكاني ولآتي كوردةواري لة بةشي كوردستاني ئيَران، تا ئةو جيَطاية وا من خةبةرم هةية، بريتي بوون لة:

حةكيم خواليَخؤشبوو ئايةتولَلآ شيَخ موحةممةدي مةردؤخ.

حةكيم خواليَخؤشبوو شيَخ مةحموودي هةوراماني/ شكستة‌بة‌ند.

حةكيمة خواليَخؤشبوو شيَخ‌زادة شني‌َ خانمي مةردؤخ.

حةكيم خواليَخؤشبوو شيَخ عوسماني نةقشبةندي.

حةكيم خواليَخوشبوو شيَخ ئيبراهيمي هةنةرَي سنة‌يي/ شكستة‌بةند.

حةكيم خواليَخؤشبوو حاجي حةمة رةحيمي كاريَزة‌يي سةقزي.

    هةروةها:

كاكة حةمةي رفاعي لة سةبةدلووي لة لاي بانة.

بنةمالَةمالَةي نيلووفةري لة سةقز.

شيَخةكاني دؤزةغدةرةي سةر بة سةقز.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

چهار × 5 =