پژوهشی درباره مساجد عبداللهی كردستان / بخش اول
دکتر سوران کردستاني محقق و نويسنده کرد
مساجد عبداللهي کردستان نمونه کهنترين مساجد صدر اسلام
كردستان مساجد كهنترين عبداللهي ، مساجد مجموعه :درآمد
كه است صدراسلام مساجد نمونه‌هاي قديمي‌ترين از و ايران
دست به كردستان فتح هنگام به تاريخي ، متون اساس بر
در ،(ع)مجتبي حسن امام حضرت سركردگي به اسلام ، سپاهيان
شده ساخته عبدالله‌بن‌عمر فرمان به قمري ، هجري سال 18
اين نگارنده توسط مساجد ، نوع اين از نمونه چندين.است
كردستان در شمسي تا 1371 سالهاي 1359 فاصله در سطور ،
شهر عبداللهي مساجد آنها مشهورترين كه شده شناسايي ايران
عبداللهي مساجد نيز و -كردستان جنوب در -پاوه
شهرستان توابع از “موژژ” و “پيرمقداد” و “نگل”روستاهاي
.است سنندج
نمودن روشن منظور به فوق ، مقدمه ذكر از پس پژوهش اين در
ماندگاري جهت راههايي يافتن و مساجد اين كنوني وضعيت
مختلف بخشهاي نگارنده ، ميداني پژوهشهاي اساس آنها ، بر
به تفصيل به سپس و گرديده مشخص عبداللهي مساجد ساختمان
مساجد گونه اين معماري تشكيل‌دهنده و مختلف عناصر توصيف
بي‌پيرايه و ساده بسيار معماري شيوهاست شده پرداخته
هنري صبغه و خاص ظرافتهاي از سادگي عين در كه مساجد اين
مساجد نوع اين معماري ويژگي مهمترين نيست ، بي‌بهره نيز
.مي‌گردد محسوب كهن
يافته‌ها تحليل و تجزيه به پژوهش اين بخش واپسين
انهدام روبه و نابسامان وضعيت درباره و شده پرداخته
پيشنهادهايي متعاقبا و شده داده هشدار مساجد اينگونه
.است گرديده ارائه مساجد اين ترميم و حفظ و نظارت جهت
شيوه هنري ظرافتهاي از الگوبرداري كه ، آن سخن فرجام
كار به فناوريهاي زمينه در ويژه به عبداللهي ، معماري
شبستان ستونهاي پايه و سرستونها و ستونها و سقف رفته‌در
عرف و فرهنگ با مطابق و پيشينيان تجارب اساس بر كه آنها
است ، گرفته صورت مساجد اين محل محيطي زيست شرايط و
طراحي‌هاي در راهبردي ، اصول از يكي عنوان به مي‌تواند
نظر امعان و توجه مورد مساجد ، معماري زمينه در آينده
.گيرد قرار
اجمالي مروري *
عبداللهي مساجد تاريخچه بر
ايران كردستان در
توجه مورد چندان شكوه با ابنيه تاسيس اسلام ، صدر در
زيرا داشت ، بي‌پيرايه و ساده بسيار ساختاري مسجد ، و نبود
آرامش و باطن صفاي و ساده‌زيستي پيام‌آور اساسا اسلام
هيمنه و كبكبه و تفرعن و نخوت هرگونه مخالف و انسان روحي
بسيار شيوه‌اي مسلمانان مساجد نخستين رو ، اين از هم.است
شرايط نشانگر امر اين واقع ، در و داشته بي‌پيرايه و ساده
و ساده ويژگي البته.است بوده عصر آن زندگي ضرورتهاي و
زندگي ظرافتهاي با اسلامي ، اوليه قرون مساجد بي‌پيرايگي
اسلام صدر مسلمانان بومي فناوريهاي و هنري صبغه و ذوق و
كهنترين معماري در بسا چه اصولا و است نداشته مغايرتي
ذوقي آثار و هنري ظرايف و لطايف اسلامي ، مساجد
پيچيدگي حال ، هر بهبازشناخت بتوان را شگفت‌انگيزي
به نبايد لزوما مساجد ، نگار و نقش و تزئينات و ساختاري
و تعبير آنها معماري ظرافتهاي و هنري آفرينشهاي مفهوم
.گردد تلقي
-قمري هجري سال 18 در اينكه بر مصرحند كردستان تواريخ
دين تبليغ منظور به اسلام سپاه -ثاني خليفه خلافت مقارن
و (ع)حسن‌مجتبي امام حضرت سركردگي به اسلام مبين
ايران سوي به ابي‌عبيده‌انصاري و عمر عبدالله‌بن
كرمانشاه حوالي به و گذشته عرب عراق خاك از و شتافته‌اند
يماني حذيفه و (ع)امام‌حسن حضرت نقطه ، اين از.رسيده‌اند
و ري و همدان سوي به عبدالمطلب عباس‌بن قثم‌بن و
عمرو عبدالله‌بن اما.گشته‌اند رهسپار مازندران
و نهاده زور شهر سوي روبه سوار هزار با ابي‌عبيده‌انصاري
ميان نقطه ، اين در.فرودآمده‌اند سيروان رودخانه كنار در
يكي در و گرفته در قتال و جنگ مسلمان اعراب و بومي اكراد
در و نوشيده شهادت شربت انصاري ابي‌عبيده جنگها ، همين از
اشتهار (ابي‌عبيده) به هم‌اينك كه مكاني در شهرزور صحراي
سركردگي به اسلام سپاهيان سپس ، .است گرديده مدفون دارد ،
توفيق كردنشين مناطق و روستاها تسخير به عمر عبدالله‌بن
اسلام مناطق اين كردان جنگها ، همين خلال در و يافته‌اند
ايران ، كردستان مناطق از برخي در.شده‌اند مسلمان و آورده
و جنگ بدون كردان سوي از اسلام پذيرش بانه ، همچون
از گروه اين اين‌رو از ;است گرفته صورت قتال و خونريزي
.يافته‌اند اشتهار (اختيارالديني) به كردان
مجموعه نقاط ، اين در عبدالله‌بن‌عمر فرمان به
(عبداللهي مساجد)به بعدها كه شده ساخته عبادتگاههايي
پاوه شهر جانب به سپس عمر بن عبدالله.است گرديده معروف
.مي‌دهد فرمان مسجدي ساختن به آنجا در و مي‌كند عزيمت
يافته ، شهرت نيز (عمران عبدالله‌بن مسجد) به كه بنا اين
.است ايران كردستان مساجد كهنترين از يكي
ايران كردستان عبداللهي مساجد جغرافيايي پراكندگي *
فاصله در گرفته انجام -نگارنده ميداني پژوهشهاي اساس بر
مناطق عبداللهي مساجد -خورشيدي تا 1371 سالهاي 1359
كردستان از منطقه سه در عمده طور به ايران ، كردنشين
:گرديده‌اند واقع اردلان
:پاوه عبداللهي مساجد (الف)
تقسيمات در كرمانشاه ، استان در واقع (پاوه)كنوني شهر
بلوك قراء از يكي پهلوي ، دوره اوائل و قاجار عهد كشوري
(كنوني كردستان استان)اردلان كردستان ايالت در جوانرود
بر قديمي مسجد چندين شهر اين دراست مي‌گرديده محسوب
نخستين سده در تاريخي ، متون به بنا كه است مانده جاي
زمينه اين در مردوخ تاريخ مولف.گرديده‌اند بنا اسلامي
:مي‌نويسد
(كنوني سنندج)دژ سنه شهر غربي جنوب در بلوك اين -جوانرود”
طرف از و است شهرزور خاك به متصل مغرب طرف از -است واقع
و روانسر دهات به مشرق طرف از و كرمانشاه زهاب به جنوب
اين در قريه صد از متجاوز.لهون اورامان به شمال طرف از
كه است (پاوه)قريه جوانرود معتبر قراء از يكي.هست محل
از بعضي كه است مسجد باب پنج داراياست آن معرب (فاوج)
ص ج/2 “.هستند عمر عبدالله مسجد به معروف و قديمي آنها
78
:سنندج شهرستان روستاهاي عبداللهي مساجد (ب
واقع شهرستان اين دهستان سه روستاهاي در مساجد اين
:قرار اين از گرديده‌اند ،
/ئاره‌نان /آرندان روستاي مسجد سنندج ، حومه دهستان (1
.سنندج غربي شمال در واقع
:روستاهاي اميرآباد ، دهستان (2
سنندج شرقي جنوب در /موژژ /موچش *
سنندج درجنوب پيرموغار /پيرمقداد *
سنندج جنوب در ول وشكه/ول وشكه *
سنندج جنوب در ،/با ره ده /باغ دره *
سنندج ، غربي جنوب در واقع ژاوه‌رو /ژاورود دهستان (3
واقع زير روستاهاي در منطقه اين عبداللهي مساجد
:گرديده‌اند
وه‌ر ته‌نگي/تنگي‌ور روستاي *
نزار/نزار روستاي*
بزوه‌ش /بزوش روستاي *
ايران كردستان عبداللهي مساجد معماري به چشم‌اندازي *
مسجدعبداللهي بخشهاي
نگارنده ميداني پژوهشهاي از برآمده يافته‌هاي به بنا
كاملترين در -عبداللهي مساجد به موسوم ابنيه اصلي بخشهاي
:از عبارتند خود فرم
زير بخشهاي همه يا چند يا يك است ممكن كه مسجد ، مدخل -1
:گردد شامل را
.درب مجاور يا سردرب كتيبه با ورودي درب *
ورودي دالان يا راهرو *
مشجر و سنگفرش حياط *
كه چوبي طبقات داراي يا ساده حفراتي بر مشتمل كن ، كفش *
.است شده تعبيه ديوار در
و ورودي بخش دو بر مشتمل نمازخانه ، يا مسجد شبستان -2
.(نمازخانه) اصلي صحن
زندگي محل مسجد ، مجاور يا فوقاني طبقه در مسجد ، حجرات -3
مسجد خادم يا جماعت امام يا طلاب
:بر مشتمل آبدستخانه ، و آبريزگاه -4
.(غسل حوضچه محل -وضو محل)نمازخانه مجاوز آبدستخانه *
حاجت قضاي جهت آبريزگاه ، *
عبداللهي مساجد معماري عناصر مشخصات *
:ديوارها(1
گاهي گل ، و كاه از مركب خام ، خشت جنس از قطور ديوارها
گاهي آنها ، به بخشيدن استحكام جهت حيواني ، پشم با مخلوط
شده گذاشته كار چوبي الوار خام خشت چينه‌هاي لاي لابه
اندود گل و كاه از لايه‌اي با ساله هر ديوارها.است
عهده بر روستا همان مردان را گل‌اندودي كار و مي‌گردند
عام‌المنفعه كارهاي و وظايف از همواره كار اين و دارند
انجام خداوند رضايت جلب براي و مي‌رفته شمار به مسلمانان
نيز سانتيمتر از 45 ديوارها ضخامت گاهي.است گرفته
به وبدون باشند ساده كه صورتي در ديوارها.است متجاوز
حجيم توده‌هاي از باشند ، شده ساخته خام خشت بردن كار
.شده‌اند تشكيل موره /مره به موسوم كاهگل
:سقف (2
كه موازي چوبي تيرهاي از استفاده با عبداللهي مساجد سقف
شده ساخته پرمي‌كنند ، چوبي تيركهاي را آنها بين فاصله
چوب سخت درختان جنس از چوبي تيركهاي و تيرها اين.است
درختان از تيرهاميباشد مسجد پيرامون طبيعت و محيط
در شدن بريده و شدن خشك از پس و مي‌شوند انتخاب قطور
به مسجد ايوان و شبستان ستونهاي و سقف تيرهاي ساختمان
شدن تنظيم و تيرها گرفتن قرار از پس.مي‌روند كار
مي‌شود اندود گل بام مسجد ، سقف تكميل و چوبي تيركهاي
آن ، سطح بر سنگي وزين استوانه‌هاي غلطانيدن با وسپس
گل بار يك حداقل ساله همه مسجد بام.مي‌گردد متراكم
.مي‌گردد اندود
:ستونها (3
نشانه به -اصلي ستون چهار بر غالبا سقف چوبي تيرهاي
فرعي ستون تعدادي و -راشدين خلفاي /(ص)نبي يار چهار
چوبي سرستون يك توسط ستونها از هريك.مي‌شوند برافراشته
گاهي.مي‌كند راتحمل سقف تيركهاي و تيرها وزن شده ، خراطي
شده‌اي حجاري سنگي ستون پايه بر چوبي ، ستونهاي پاي
موژژ روستاي عبداللهي مسجد نمونه در.است گرديده استوار
كه مانده برجاي سنگي ستوني پايه سنندج ، توابع از
و عبدالعزيز سلطان)نام و است گرديده حجاري برآن نوشته‌اي
احتمالا كه مي‌شود ديده وضوح به ميان آن در (سنه 284
.اسلامي اوليه قرون در است مسجد اين مرمت زمان به مربوط
:عبداللهي مساجد ورودي سردرب كتيبه (4
حدود 10 ضخامت به سنگي لوحي از عبارتست كتيبه اين
مشهور جمله دو غالبا كه متر x1/ابعاد 5 در سانتيمتر
ورودي سردرب در و گرديده نقر آن بر شهادتين‌مسلمانان
اين حجاري شيوه.است گشته نصب اصلي درب طرفين در يا مسجد
نگار و نقش و ظرافت هيچگونه بدون و ساده بسيار كتيبه‌ها
نمونه ، براي.است كوفي شيوه به كتيبه‌ها اين خط نوع.است
طرف در موغار پير پيرمقداد ، روستاي عبداللهي مسجد كتيبه
لااله اشهدان) مقدس جملات و شده نصب مسجد ورودي درب چپ
.است گرديده حك آن بر (الله رسول محمدا ان اشهد و الاالله
:مسجد ورودي درب -5
و كوتاه اساسا كردستان ، عبداللهي مساجد اكثر ورودي درب
مي‌بايستي لزوما آن از عبور براي و شده ساخته كم‌ارتفاع
امر اين يقين ، به قريب احتمال به كه آورد فرود را سر
به است تكريم و تعظيم اداي و سرفرودآوردن لزوم يادآور
در.مي‌باشد مسلمانان نزد در مكان مقدس‌ترين كه خدا خانه
عبداللهي ، مساجد از برخي جمله از و كردستان قديمي مساجد
جهت به كوتاه سنگي سكوي دو غالبا ورودي درب طرفين در
عبداللهي مساجد بيشتر در اما ;است گرديده تعبيه نشستن
.مي‌باشد چوب جنس از و ساده بسيار و سكو بدون ورودي ، درب
اوقات اكثر در كردستان مساجد درب كه است تذكر به لازم
.مي‌شود بسته ندرت به و است باز شبانه‌روز
راهرو يك واسطه با اصلي درب گاهي عبداللهي مساجد در
اما.مي‌كند پيدا ارتباط مسجد كفش‌كن به مستقيما باريك ،
از شبستان به ورود اسلامي ، مساجد متاخر نمونه‌هاي در
كفش‌كن و حياط به سپس و هشتي يا دهليز به درب طريق
.است امكان‌پذير
:عبداللهي مساجد شبستان ويژگيهاي -6
:است تمايز قابل بخش دو مساجد اين شبستان در
نمازخانه ، از كوتاهتر اندكي ارتفاع با ورودي ، بخش (الف
احتمالا يا و نمازگزار اهالي گفتگوي يا طلاب نشستن محل
.ابن‌السبيل و مسافرين استراحت جاي
گرديده مفروش نماز مخصوص سجاده‌هاي با كه نمازخانه ، (ب
.است
با چوبين نرده‌اي يا معجر توسط نمازخانه ، و ورودي بخش دو
.شده‌اند جدا يكديگر از سانتيمتر ، حداكثر 30 ارتفاع
هنگام به مسجد ، شبستان نمازخانه بخش مياني بخش در
با -(Sopa/س‌پا) هب وموسم -تيسن خاريب زمستان ،
قدامي بخش در.مي‌گردد نصب مخصوص سكويي بر چوب سوخت
پنجره‌اي توسط غالبا كه شده واقع محراب مسجد شبستان
پيدا ارتباط مسجد پيرامون طبيعت با قبله ، به رو كوچك ،
.مي‌كند
مقابل ديوار بر مخصوص مرمر سنگ نوعي پنجره ، جاي به گاهي
و مي‌نماياند خوبي به را آفتاب گردش كه مي‌شود نصب محراب
عنوان به مي‌كند ، عبور شفاف سنگ از كه نوري تغييرات از
.مي‌شود استفاده نماز شرعي اوقات تعيين در سنجش و معيار
وسايل ابتدايي‌ترين و كهنترين از آفتابي ساعت نوع اين
در نيز اينك هم و است بوده اسلام صدر مساجد در زمان‌سنجي
و نورگيري جهت كردستان ، روستاهاي مساجد از برخي محراب
.مي‌گيرد قرار استفاده مورد نماز ، فريضه شرعي وقت تعيين
نماي طاق يك:از عبارتند عبداللهي مساجد محراب عناصر
متر حداكثر 2 محراب ارتفاعجناغي قوس با مستطيلي ساده
محل كه شده تعبيه چوبي طاقچه‌اي گاهي محراب ، سقف در.است
دو نيز محراب طاق طرفين و داخل در.است قرآن نگهداري
عبداللهي ، مساجد از برخي در.است گرديده تعبيه طاقچه
محراب ارتفاع به قد ، تمام يا قد نيم پنجره‌اي توسط محراب
مسجد پيرامون و بيروني فضاي به كوچك دريچه‌اي توسط يا و
پنجره‌هاي در.ساده‌اند و چوبي پنجره‌ها.دارد ارتباط
چشم به شده خراطي تزئينات و رنگي شيشه‌هاي گاهي متاخر ،
پشت در كوچكي اتاق به دريچه‌اي توسط محراب گاهي.مي‌خورد
محراب ارتفاع مورد ، اين درميكند پيدا راه محراب
.است متر از 2 كوتاهتر
به مسجد ، شبستان جانبي ديوارهاي در شده تعبيه طاقچه‌هاي
يا سوز گرد چراغ دادن جاي محل متر ، نيم حداكثر پهناي
نسبت -قدامي‌تر طاقچه‌هاي.است زيرسيگاريها يا توري چراغ
.است ديني كتابهاي و رحلها قرآنها ، نگهداري محل -محراب به
نيم از بيش پهناي با طاقچه‌هايي شبستان ، خلفي بخش در
.است مسجد اضافي جانمازهاي نگهداري محل كه شده تعبيه متر
قرآن ، از بعد كردستان ، قديمي مساجد محراب ملزومات از يكي
خطبه‌هاي ايراد هنگام به جماعت امام كه چوبين است شمشيري
كه چوبين شمشير اين.مي‌گيرد راست دست به جمعه نماز
يادآور و يادگار اسلامي ، حكومت اقتدار از است نمادي
در.است مسلمانان شهادت‌طلبي‌هاي و مجاهدتها و جانبازيها
آن بودن چوبينه البته و هجري نخستين سده‌هاي و دهه‌ها
با آغاز در اسلام اينكه و آن بودن نمادينه بر است تاكيدي
پويا انديشه تعالي طريق از بعدها اما يافته ، گسترش شمشير
به و يافت استقرار دلها ، بر حاكميت و اسلامي والاي و
.دوانيد ريشه عالم اقطار در و رسيد شكوفايي
دارد ادامهپايان بخش اول