پژوهشی درباره مساجد عبداللهي كردستان / بخش دوم
كردستان تاريخي يادمانهاي معماري به نگاهي
دکتر سوران کردستاني نويسنده و محقق کرد
منتشر شده در روزنامه همشهری
شماره 2337 ،8 FEB 2001 بهمن1379 ، شنبه 20 پنج
پيشينه به اشاره با نويسنده مطلب ، بخش نخستين در :درآمد
آنها از كردستان ، در عبداللهي به موسوم مسجدهاي تاريخي
سخن اسلام آغاز مسجدهاي ساده‌ترين و كهن‌ترين عنوان به
از ديگر برخي به مطلب ، بخش واپسين در اينك.آورد ميان به
براي راهكارهايي و پرداخته مسجدها اين معماري ويژگيهاي
.است شده ارائه آنها بازسازي ويراني‌و از پيشگيري
مسجد جنبي عناصر مجموعه -7
به موسوم مسجد چندين مجموعه معماري سبك به توجه با
گرفت نتيجه چنين مي‌توان كردستان ، شده شناسايي عبداللهي
مكان اصيلترين اساسا اسلام ، صدر مساجد معماري در كه
جنبي عناصر مجموعه و است بوده (محراب با نمازخانه)مسجد
رواق و مناره مجاور ، اتاقهاي و حجرات حياط ، قبيل از مسجد
يك هر واقع در.است شده ساخته ضرورت به بنا بعدها..و
شكل اسلامي معماري تكاملي سير در زيرمجموعه‌ها اين از
.است گرفته
و شهرها در بيشتر گلدسته يا مناره فوق ، تحليل به بنا
پيدا ضرورت زماني آن ساختن و مي‌شود ديده پرجمعيت اماكن
نقاط اقصي در نمازگزاران گوش به موذن اذان صداي كه كرده
به ديني علوم طلاب كه هنگامي نيز.است نمي‌رسيده شهر
آورده‌اند ، روي مسجد به سو هر از اسلامي معارف كسب منظور
پيش آنان ، اقامت براي مسجد جوار در حجراتي تاسيس ضرورت
.است آمده
شده ، پيچيده‌تر و يافته گسترش مسجد ساختمان كه آنگاه يا
ضمن تا گزيند سكنا مسجد جوار در خادمي كه است شده لازم
امور در خدمتگزاري به مسجد ، متعلقات و بنا از حفاظت
ساختن رو اين از ;بپردازد نمازجماعت و يوميه نمازهاي
پيش از قبل اما.است كرده پيدا ضرورت مسجد خادم حجره
محل همان اهالي از مسجد خادمان يا خادم ضرورت ، اين آمدن
رضاي كسب براي و داشته‌اند خانه روستا ميان در كه بوده
مسجد خدمتگزاري به خود ، روزمره كارهاي انجام ضمن خداوند ،
.نموده‌اند مبادرت نيز
و نمازخانه اساسا را عبداللهي مساجد اصلي عناصر مجموعه
و جنبي عناصر اما مي‌دهند ، تشكيل آبدستخانه و آبريزگاه
اين.است شده افزوده مساجد ساختار به تدريج به تكميلي
:از عبارتند تكميلي و جنبي عناصر مجموعه
سنگي سكوي و حوض و حياط به مشرف سنگفرش ، مسجد ، ايوان (1
پايه و سرستون بدون غالبا چوبي ، ستونهاي و طاق با نماز ،
.ستون
و خام خشت جنس از قطور ديوارهاي با:مسجد حياط (2
مشروب جاري آب با كه حوضي داراي غالبا گل‌اندود ،
پيرامون سنگهاي لاشه جنس از و سنگي حوض ، كف.مي‌گردد
سنگهاي و سنگي فواره با متاخر مساجد در يا و مسجد
سكوي حوض ، كنار در حوض ، كناره‌هاي و كف در شده تراشيده
است مشجر غالبا مسجد حياط.است گرديده تعبيه نماز سنگي
سوخت تامين براي است هيزم نگهداري محل آن گرداگرد و
سطح از بلندتر غالبا مسجد شبستان سطح.مسجد زمستاني
و حياط به سنگي پله چندين توسط به و شده ساخته مسجد حياط
راه حياط به مزبور مساجد كه صورتي در.دارد راه مسجد حوض
از عبور طريق از مسجد آبريزگاه به دسترسي باشند ، داشته
.است امكان‌پذير مسجد حياط
مسجد آبريزگاه -8
چند صورت به غالبا مساجد گونه اين آبريزگاه ساختمان
كوتاه ديوار با ;يكديگرند مجاور كه حاجت قضاي جهت چشمه
غالبا ;-ايستاده مرد يك شانه‌هاي تا -چشمه‌ها حدفاصل
يك كه طوري به -مانع كوتاه ديوار با و ورودي درب بدون
.است شده ساخته -نشود ديده آن پشت در نشسته حال در مرد
به واحد كانالي در و مي‌شود تامين روستا چشمه از مسجد آب
از چشمه‌اي هر مدخل در است ، جاري مسجد آبريزگاه سوي
در مستقيم طور به كه مي‌شود جمع حوضچه‌اي در آبريزگاه ،
باشد ، حياط فاقد مسجد كه صورتي در.مي‌گيرد قرار دسترس
تحتاني طبقه در يا و مسجد پشت در غالبا آن آبريزگاه
تعبيه آن در هوا تهويه براي منافذي و شده واقع مسجد مدخل
.است گرديده
با مساجد اين ارتباط و عبداللهي مساجد معماري سادگي *
آنها پيرامون محيط
پايگاههاي و عبادتگاهها نخستين كه عبداللهي مساجد مجموعه
در غالبا است ، كردستان در اسلامي معارف و فرهنگ ترويج
در عموما و شده ساخته روستاها نقاط پاكترين و زيباترين
تپه‌اي بر مساجد محل گاهياست گرديده واقع روستا قلب
و محراب و گرفته جاي روستا خانه‌هاي سطح از بلندتر
پيرامون طبيعت چشم‌اندازهاي بر است مشرف مسجد شبستان
.روستا
محيطي شرط هيچ به مشروط مزبور مساجد ساختن آغاز ، در
پرستش و نماز اقامه مساجد ، بناي اساسي هدف تنها و نبوده
و اسلامي آموزه‌هاي تعليم و روح تزكيه و خداوند
اين از هم ;است بوده مسلمانان جامعه مشكلات از گره‌گشايي
سلاطين دبدبه و شكوه عصر ، آن اسلامي جامعه در كه روست
به مسلمانان و باخت رنگ سلف حكام و امرا و جور
گرايش ايمان استحكام و اعتلا و دروني صفاي و ساده‌زيستي
از غالبا اسلام صدر مساجد تحليل ، اين بنابر.كردند پيدا
هنرمندانه و اماظريف بي‌پيرايه ، و ساده معماري سبك
در اسلام اقتدارات گسترش با بعدها.است بوده برخوردار
به عباسي و اموي حكام و خلفا نزديك ، و دور سرزمينهاي
پيچيده‌تر و پيراستن به مسيحيت جهان كليساهاي از تقليد
و كاخها و نمودند پيدا گرايش مساجد معماري سبك نمودن
مساجدي مجموعه بالطبع و گرائيد تجمل به حاكمان سرسراهاي
رفيع بسيار است شده ساخته دوره اين در آنان دستور به كه
هنر گونه ، بديناست نگار و پرنقش و باشكوه‌ومزين و
حمايت حكومتي دستگاههاي مالي پشتوانه با مساجد معماري
ساختن به سو هر از هنرمندان و بنايان و معماران و گرديد
روند اين سان ، بدين.آوردند روي مساجد تزئين و پرداختن و
كه انجاميد (مساجد رسمي معماري)نوعي آمدن پديد به
و آفريقايي كشورهاي در را آن نمونه‌هاي باشكوه‌ترين
.يافت مي‌توان آسيايي
تزئينات از بهره‌گيري و معماري شدن پيچيده‌تر روند البته
اساسا را اسلامي ابنيه در گوناگون نقش‌ونگارهاي و
نمود ، منسوب كليساها بناي سبك از صرف تقليد به نمي‌توان
.روند اين سرآغاز به مي‌گردد باز بيشتر تحليل اين بلكه
معماري شكل‌گيري بعد ، سده‌هاي طول در و تدريج به اما
و مسلمانان ايمان تجليات مرهون بيشتر مساجد ، اسلامي
مسلمان هنرمندان مذهبي و پاك مكنونات و احساسات فوران
و خطاطان و بنايان و معماران هنرنماييهاي و بوده
سايرين ، و منبت‌كاران و نازك‌كاران و گچكاران و كاشيكاران
عنوان به خدا خانه قداست حفظ به علاقه و خدا به عشق از
امر اين چند هر.است يافته يگانه ، نشات معبود پرستش محل
قبيل از -حكام دنيايي اغراض با مي‌تواند معنوي و دروني
آنها خدمتگزاري احساس با يا و -ايشان اقتدارات القاي
امر ، اين به تظاهرايشان حتي يا و اسلام دين به نسبت
.باشد بوده عجين و همزمان
كردستان عبداللهي مساجد گذشته و حال *
به شمسي سال 1359 از -نگارنده ميداني پژوهشهاي اين بنابر
شرف در كردستان عبداللهي مساجد اكثر ساختمان -بعد
در يا خورده ترك غالبا ديوارها.است انهدام و فروريختگي
عدم براثر سقف چوبي تيركهاي و تيرها.است ريختن فرو حال
فرسايش براثر و شده فرسوده و پوسيده اكثرا مستمر مراقبت
پايه و سرستونها.است ريزش شرف در يا شكسته باران ،
.دارد قرار سرقت معرض در يا پوسيدگي خطر در ستونها
حفاظت و مراقبت و نظارت تحت ظاهر به اگرچه مساجد اين
اقدام هيچگونه عمل در اما است ، كشور فرهنگي ميراث سازمان
در عملا و نيامده عمل به آن مرمت و ترميم جهت در جدي
.است شده فراموش و متروك كاملا بنا موارد ، از برخي
فريضه بودن داير علت به ابنيه اينگونه از برخي البته
و است برخوردار مردمي حمايتهاي از همچنان آن ، در نماز
كه است قرن چهارده به قريب كه است آن مدعي اين شاهد
روستاهاي مساجد نمونه ، براي.مي‌باشد استوار و پابرجا
را پاوه عبداللهي مساجد نيز و (پيرمقداد) و (نگل)
مسجد مثلا اما.نمود محسوب دسته اين از مي‌توان
انهدام شرف در و متروكه كاملا (موژژ) روستاي عبداللهي
هنوز مساجد اينگونه كه مواردي در البته است ، كامل
ميراث سازمان حمايت و حفاظت و نظارت است ، آباد و پابرجا
به رسد چه تا ;مي‌كند طلب جدي طور به را فرهنگي
و حمايتها از كه عبداللهي مسجد متروكه نمونه‌هاي
و مرمت و ترميم لذا و نيست برخوردار نيز مردم مراقبت‌هاي
.مي‌رسد نظر به عاجل ضرورتي آنها بازسازي
كهن از كه كردستان عبداللهي مساجد مجموعه خلاصه ، طور به
اسلام صدر مساجد معماري نمونه‌هاي ساده‌ترين و ترين
است كامل تخريب و ويراني شرف در اينك هم مي‌رود ، به‌شمار
.است شده سپرده فراموشي بوته به كه مدتهاست و
متصديان نگاه نوع با مساجد ، اينگونه آينده از سخن اما
.است مرتبط كشور فرهنگي ميراث مرمت و ترميم و حفاظت امر
پايبندي با كاملا قديمي ، ابنيه اين ماندگاري افقهاي نيز
ميراث حفظ به علاقه‌مند هنري و فرهنگي سازمانهاي و مردم
پشتكار و مجاهدت و اهتمام و است پيوند در ايران اسلامي
ديگر بهميطلبد را ذيربط آموزشي و پژوهشي سازمانهاي
كه است تلاشي گرو در قديمي ابنيه گونه اين آينده بيان ،
اسلامي معماري رشته‌هاي استادان و دانشجويان و پژوهشگران
راه اين در مسلمان ، ملل و اقوام ماندگار ميراث حاميان و
بزرگواران اين اينكه به دارد بستگي نيز و مي‌دارند مبذول
و مساجد اسلامي معماري تكامل و تحول سير به اندازه چه تا
اسلام صدر مساجد ساده‌تر و كهنتر نمونه‌هاي شناخت
به حال ، هر دردارند توجه مهم اين به و علاقه‌مندند
تحول سير مطالعه براي لااقل نگارنده ، حقير اين باور
اوليه و كهنتر نمونه‌هاي به پرداختن اسلامي ، معماري
است امري ايران ، كردستان نمونه‌هاي جمله از مساجد ،
.اجتنابناپذير
مساجد گونه اين مطالعه از كه يافته‌هايي مجموعه ميان از
عنوان به مي‌توان را بخشي مي‌گردد ، ما عايد كهن
مساجد معماري آينده افقهاي زمينه در راهبردي يافته‌هايي
مواردي يافته‌ها ، مجموعه اين ميان ازنمود تلقي اسلامي
:است تامل قابل چند
ستونها خراطي سقف‌كوبي ، فن‌آوري از الگوبرداري ضرورت -1
و عبداللهي مساجد كتيبه‌هاي حجاري و سرستونها و
.مساجد آينده معماري در دستاوردها اين از بهره‌گيري
مساجد معماري در هنري ظرافتهاي و سادگي رعايت ضرورت -2
به توجه با بنا ، استحكام به دادن اهميت عين در آينده
پيرامون طبيعت از تاثيرپذيري با نيز و بومي و محلي فرهنگ
.مسجد
عرف و سنن و پيشينيان تجربيات و فن‌آوري رعايت ضرورت -3
مردم كه گونه‌اي به.مساجد معماري شيوه در منطقه هر
پيدا الفت و انس آن معنوي فضاي و مسجد با محل ، نمازگزار
از برگرفته -مسجد نامانوس معماري عظمت و شكوه و كنند
.نسازد مرعوب را آنان -نقاط ديگر معماري تحميلي شيوه‌هاي
سخن فرجام و نتيجه‌گيري و نگارنده پيشنهادهاي *
محل به كردستان استان مركز از ارتباطي راههاي ايجاد (1
بازسازي و ترميم امر در تسهيل منظور به عبداللهي ، مساجد
گونه اين از عموم بازديد فرصتهاي ايجاد جهت به نيز و بنا
امروزي ، مسلمانان براي خصوصا كه مذهبي كهن ابنيه و آثار
در اسلام صدر مسلمانان جانبازيهاي و فداكاريها يادآور
.است اسلام ابدي و جهاني آيين تحكيم و اشاعه راه
مساجد انهدام و تخريب مستمر روند از عاجل پيشگيري (2
و مرمت امر به جدي توجه ضرورت و كردستان عبداللهي
.ارزشمند مجموعه اين بازسازي
همان با مطابق عبداللهي مساجد بازسازي و ترميم ضرورت (3
عناصر و مصالح همان از استفاده با و معماري كهن شيوه
امر و شود حفظ آن صفاي و سادگي كه طوري به بنا ، اصلي
همچنان آن پيرامون فرهنگ و محيط با بنا تطابق خطير
.يابد استمرار
با مسجد ساختمان سازگاري و همگوني و همرنگي زمينه (4
در كه است شايسته نيز.گردد حفظ آن پيرامون طبيعت و محيط
پساب دفع زمينه در ويژه به مساجد ، جديد ساختمانهاي ايجاد
گرفته نظر در زيست محيط سلامت و حفظ آنها آبريزگاههاي
از مسجد دروني محيط صفاي به توجه زمينه ، اين در.شود
و حوضها تعبيه و باغچه‌ها احداث و درختان غرس طريق
بسيار است امري نمازگزاران آرامش تامين جهت آبنماها
.مجرب و موكد ضروري ، جدي ، ظريف ،
نتيجه‌گيري
داشت ، دور نظر از نبايد همواره كه را آنچه حال ، هر به
ضرورت بر مبني است اسلام دين اساسي و اصلي پيام همانا
حفظ و روان و روح اعتلاي و درون ، تزكيه به انسان توجه
استغراق و فخرفروشي و تجمل‌گرايي از پرهيز و الهي تقواي
ايوان نقش به مسجد ارزش بيان ، ديگر به.زندگي ظواهر در
و بنا سبك و است آن پروري انسان فرايند به بلكه نيست ، آن
و جذاب تاجايي لعاب و رنگ و نگار و نقش و معماري شيوه
ويران بست پاي از مسجد كه بود خواهد شگفت‌انگيز و روحبخش
نتيجه‌گيري مقام در آنچه ارتباط ، اين در لذا.نباشد
آن مشابه مساجد ديگر يا و كردستان عبداللهي مساجد درباره
استحكام ويژگي به توجه ضرورت همانا نمود ، اظهار مي‌توان
.آنهاست بي‌پيرايگي و سادگي عين در و مساجد زيبايي و
آينده ، مساجد معماري شيوه و سبك كه آن سخن فرجام و
عنصر هر از بيش كه شود طراحي گونه‌اي به است شايسته
به ;شود داده اولويت مسجد صفاي و سادگي عنصر به ديگري ،
را مصلي معنوي شكوه مسجد ، ساختمان ظاهري شكوه كه طوري
هر براي واقعي معنويت زيرا.ندهد قرار تاثير تحت
هم آن كه مي‌گردد حاصل دروني مكاشفه يك طي نمازگزاري
.امر ظواهر به نه و است عبادت عمل نفس به توجه
كردستاني سوران
:ماخذ و منابع
.باباني رستم بن عبدالقادر:الاكراد سير -1
.كردستاني وقايع‌نگار علي‌اكبر ميرزا:ناصريه حديقه -2
.فخرالكتاب شكرالله ميرزا:ناصري تحفه -3
.كردستاني مردوخ محمد شيخ:مردوخ تاريخ -4
:سنندج شهرستان متبركه اماكن و زيارتگاهها فرهنگ -5
.شمسي شهريورماه 1371 كردستاني ، سوران دکتر